Tomaszów Mazowiecki to bezsprzecznie jedno z najciekawszych miast województwa łódzkiego. Założone przez kolonistów ze Zgorzelca, swego czasu było ważnym ośrodkiem przemysłowym i militarnym. Z perspektywy mieszkańców powiatu bolesławieckiego ciekawe może być to, że ma on całkiem sporo punktów wspólnych ze Tomaszowem Bolesławieckim, które przy okazji opowieści o historii miasta nad Pilicą również będę prezentował.
Dworzec kolejowy w Tomaszowie Mazowieckim.
Naszą wędrówkę po Tomaszowie Mazowieckim zaczynamy od dworca kolejowego. Jest to masywna, jednopiętrowa budowla, wybudowana pod koniec XIX wieku na tak zwanej Kolei Iwanogrodzko-Dąbrowskiej. Jego oddalenie od centrum miasta nie jest przypadkowe i wynika z ówczesnych zarządzeń carskiej administracji. Rosjanie, wzorując się w tym na Prusakach, zakazywali przeprowadzania linii kolejowych przez większe miejscowości, więc dworzec wybudowano bliżej ówczesnej wsi Wilanów, niż samego Tomaszowa. Do Tomaszowa z kierunku Dolnego Śląska najłatwiej się dostać pociągiem Łódzkiej Kolei Aglomeracyjnej z Koluszek lub autobusem z Piotrkowa Trybunalskiego. W obu przypadkach trafia się na północny skraj miasta, skąd dojście do centrum zajmuje dobre pół godziny. Na szczęście dojazd do miasta zapewniają autobusy miejskie – dawniej zdawano się na różnego rodzaju powozy i dorożki – o ile, rzecz jasna, podróżnika było na nie stać. Tak na marginesie, w Tomaszowie Bolesławieckim autobus z Bolesławca dojeżdża co prawda do centrum wsi, ale stacja kolejowa również znajduje się na jej północnym krańcu.
Tomaszowski dworzec około 1895 roku (fot. domena publiczna).
Dworzec kolei żelaznej w Tomaszowie Mazowieckim był świadkiem ciekawego epizodu, związanego z odzyskaniem przez Polskę niepodległości. 12 listopada 1918 roku członkowie ujawniającej się właśnie Polskiej Organizacji Wojskowej odeskortowali tam cały niemiecki garnizon Tomaszowa, nakłoniony do kapitulacji za pomocą zręcznego fortelu. Polscy konspiratorzy podeszli pod budynek koszar (obecnie zajmowany przez pocztę) i choć nie mieli broni, oszukali okupantów, że za rzeką Pilicą celuje w nich polska bateria artyleryjska. Niemcy dali się nabrać, dzięki czemu pokornie pozwolili się rozbroić i odprowadzić pod strażą na dworzec. Tam sytuacja nieco bardziej się skomplikowała, gdyż na peronie stał niemiecki pociąg wojskowy, pełen uzbrojonych po zęby żołnierzy, powracających do Niemiec. Na szczęście dla Polaków, załoga pociągu również nabrała się na fortel z nieistniejącą artylerią i także pozwoliła się rozbroić.
Opuszczony kościół ewangelicki w Tomaszowie Mazowieckim
Choć Tomaszowy Mazowiecki i Bolesławiecki dzieli kilkaset kilometrów, powstały w dość podobnych okolicznościach. Obie miejscowości rozwinęły się za sprawą napływu niemieckich kolonistów, przy czym Tomaszów Bolesławiecki powstał jeszcze w średniowieczu jako Thomaswaldau, zaś Mazowiecki – na przełomie XVIII i XIX wieku. W obu przypadkach nazwa Tomaszów upamiętnia założycieli tych miejscowości. W przypadku Tomaszowa Mazowieckiego był nim dziedzic Tomasz Ostrowski, który w 1788 roku założył osadę górniczo-hutniczą, ulokowaną na styku Mazowsza, Małopolski i ziemi łęczyckiej. Osada szybko podupadła, więc po zakończeniu wojen napoleońskich syn Tomasza, Antoni Ostrowski, postanowił wybudować ją od nowa, zachęcając do osiedlania się na swych włościach, między innymi, śląskich i saskich Niemców. Co ciekawe, szczególnie widoczna wśród nich była grupa osadników ze Zgorzelca. Ostrowski postawił głównie na włókiennictwo, słusznie dostrzegając w tej gałęzi przemysłu spory potencjał. Tomaszów, zwany przez kolejne dziesięciolecia także Tomaszowem Rawskim, błyskawicznie stał się osadą wielokulturową. W 1825 roku przeniesiono tam drewniany kościół katolicki z Tobiasz, a rok wcześniej rozpoczęła się budowa, istniejącego do dziś, skromnego kościoła ewangelickiego. Obecnie świątynia jest opuszczona, jednak jest stopniowo remontowana przez miejscowych ewangelików.
Muzeum Tomaszowa Mazowieckiego, dawna rezydencja Ostrowskich.
Tomaszów Mazowiecki/Rawski dzięki napływowi osadników zaczął się dynamicznie rozwijać i już w lipcu 1830 roku uzyskał prawa miejskie. Początkowo Antoni Ostrowski był temu przeciwny, jednak z czasem zmienił zdanie i zaczął o to aktywnie zabiegać. Kilka miesięcy później wybuchło powstanie listopadowe, w które aktywnie się zaangażował. W momencie jego wybuchu szlachcic przebywał akurat na Śląsku. Choć był czasowo aresztowany i przetrzymywany przez Prusaków we Wrocławiu, już pod koniec grudnia 1830 roku stawił się w Warszawie. Został dowódcą Gwardii Narodowej Warszawskiej i zaangażował się w działalność powstańczego Sejmu. Powstanie upadło, więc hrabia musiał udać się na emigrację do Galicji. W samym Tomaszowie tuż po wybuchu insurekcji powołano Komitet Obywatelski, który przejął kontrolę nad miastem. Do armii powstańczej zaciągnęło się 223 tomaszowian, ale w regionie nie toczyły się żadne poważniejsze walki. W 1844 roku Ostrowscy zostali wywłaszczeni z majątku, a Tomaszów stał się miastem rządowym. Obecnie w ich dawnym pałacu znajduje się Muzeum Tomaszowa Mazowieckiego, prezentujące wystawy głównie z zakresu życia ludowego okolic Tomaszowa, numizmatyki oraz dziejów samego pałacu.
Zakład włókienniczy w Tomaszowie Mazowieckim, fotografia z ok. 1943 roku.
W II połowie XIX wieku Tomaszów stał się istotnym ośrodkiem przemysłowym, zwłaszcza włókienniczym. Jego mieszkańcami byli Polacy, Niemcy i Żydzi, przy czym żadna z tych grup nie miała zdecydowanej przewagi nad pozostałymi. W Tomaszowie mieszkała także nieliczna grupa Rosjan, o których obecności świadczyła masywna cerkiew, wybudowana na obecnym placu Kościuszki i uznawana za symbol carskiego panowania nad miastem. Właśnie z tego powodu świątynia została wyburzona wkrótce po odzyskaniu przez Polskę niepodległości. W okresie zaborów rządy nad Tomaszowem sprawował burmistrz, każdorazowo wyznaczany przez carskich urzędników i całkowicie od nich zależny. Podobnie jak w całym zaborze rosyjskim, tomaszowskie szkoły zostały zamienione w ośrodki rusyfikacji, jednak proces ten przebiegał, łagodnie mówiąc, bardzo opornie.
Kościół św. Antoniego w Tomaszowie Mazowieckim.
Rosyjscy okupanci przez kilka dziesięcioleci, poczynając od upadku powstania listopadowego, utrudniali budowę katolickiego kościoła św. Antoniego, którą ukończono dopiero w 1864 roku. Dwadzieścia lat później tę „polską” świątynię rozbudowano, nadając jej obecny, neorenesansowy charakter. Nad wejściem do kościoła umieszczono łacińską sentencję Soli Deo laus et gloria, co oznacza tyle, co Samemu Bogu cześć i chwała. W jego wnętrzu można znaleźć liczne tablice pamiątkowe, opowiadające o bogatej historii tego miejsca oraz upamiętniające posługujących tam proboszczów. Dziś jest to najważniejszy katolickim kościół w Tomaszowie, posiadający rangę sanktuarium. Działa przy nim aż osiem grup parafialnych, w tym 30-osobowy chór i Rycerze Kolumba. Jest to też jeden z kluczowych zabytków miasta, chętnie umieszczany na pocztówkach.
Warto w tym miejscu wspomnieć, że po II wojnie światowej patronat św. Antoniego nadano dawnemu kościołowi ewangelickiemu w Tomaszowie Bolesławieckim, przejętemu przez Kościół katolicki.
Dalsza opowieść o historii Tomaszowa Mazowieckiego pojawi się już jutro.
