Dowód z zeznań świadka jest jednym z najpopularniejszych środków dowodowych w polskim procesie- zarówno w sprawie karnej, cywilnej (w tym także rodzinnej), czy w sprawach z zakresu sprawa pracy – toczących się oczywiście przed sądem (a w przypadku postępowania karnego także przed organami ścigania).
Z uwagi na fakt, iż w postępowaniu sądowym obowiązuje zasada bezpośredniości przeprowadzania dowodów, koniecznym jawi się by świadek został bezpośrednio przesłuchany przez sąd w danej sprawie.
Zeznania mają dużą moc dowodową, jednak dowód z zeznań świadków podlega ocenie Sądu, co oznacza w praktyce, że Sąd rozstrzygający sprawę – dokonuje samodzielnej oceny wartości dowodu z zeznań świadka – kierując się przy owej ocenie określonymi zasadami.
Najważniejszym obowiązkiem świadka, jest składanie zeznań prawdziwych, zgodnie bowiem z art. 233 kk – „kto, składając zeznanie mające służyć za dowód w postępowaniu sądowym lub w innym postępowaniu prowadzonym na podstawie ustawy, zeznaje nieprawdę lub zataja prawdę, podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8”. Sąd – przed którym świadek składa zeznanie, ma obowiązek pouczyć go o odpowiedzialności karnej na podstawie ww. przepisu.
Co ważne w momencie otrzymania wezwania z Sądu- celem złożenia zeznań w danej sprawie – nie należy bagatelizować nałożonego przez Sąd obowiązku. Oznacza to obowiązek naszego stawiennictwa- w przypadku wezwania nas w celu złożenia zeznań – na termin wskazany w wezwaniu, wraz z godziną i salą rozpraw.
Brak realizacji powyższego obowiązku może doprowadzić do określonych konsekwencji.
Zgodnie z art. 274 k.p.c. – w przypadku wezwania świadka w procedurze cywilnej (także rodzinnej i pracowniczej)-„ za nieusprawiedliwione niestawiennictwo sąd skaże świadka na grzywnę, po czym wezwie go powtórnie, a w razie ponownego niestawiennictwa skaże go na ponowną grzywnę i może zarządzić jego przymusowe sprowadzenie”. Określenie sąd „skaże” oznacza, iż sąd obligatoryjnie wymierza karę porządkową – zgodnie z art. 164§1 kpc – w kwocie do 3.000 złotych.
Podobnie- zgodnie z art. 285§ 1 kpk § 1. „Na świadka, biegłego, tłumacza lub specjalistę, który bez należytego usprawiedliwienia nie stawił się na wezwanie organu prowadzącego postępowanie albo bez zezwolenia tego organu wydalił się z miejsca czynności przed jej zakończeniem, można nałożyć karę pieniężną w wysokości do 3000 złotych.”
W obydwu przypadkach brak stawiennictwa może doprowadzić nawet do przymusowego doprowadzenia np. przez Policję.
Co jednak ważne- zawsze mamy prawo usprawiedliwić swoją nieobecność przed Sądem – wskazując przyczyny niemożności swojego stawiennictwa, wśród przykładów można podać: brak możliwości uzyskania urlopu na czas stawiennictwa w Sądzie, zaplanowane czynności w ramach własnej działalności gospodarczej, zaplanowany z wyprzedzeniem urlop wypoczynkowy czy chociażby wyjazd służbowy za granicę.
W razie nałożenia przez Sąd kary porządkowej mamy prawo – w terminie tygodnia od otrzymania postanowienia o ukaraniu karą porządkową – złożenia wniosku o uchylenie kary porządkowej, argumentując niestawiennictwo i usprawiedliwiając dostatecznie swoją nieobecność.
Warto pamiętać – iż przypadku żołnierza pozostającego w czynnej służbie wojskowej, zamiast wymierzania grzywny- sąd lub prokurator występuje do dowódcy jednostki wojskowej, w której ten żołnierz pełni służbę, o pociągnięcie go do odpowiedzialności dyscyplinarnej.
Istnieje kategoria osób, które na podstawie ustawy mają prawo odmówić złożenia zeznań.
Co bardzo istotne- nawet jeśli jako osobie najbliższej – przysługuje nam prawo odmowy składania zeznań, nie zwalnia nas to z obowiązku stawiennictwa na wezwanie Sądu czy innego organu. Dopiero bowiem złożenie oświadczenia o odmowie złożenia zeznań przed właściwym organem wzywającym nas w charakterze świadka, czyni zadość obowiązkowi wskazanemu w wezwaniu, a to oznacza, że nasze niestawiennictwo z uwagi na przywilej odmowy złożenia zeznań w żaden sposób nie usprawiedliwia niezadośćuczynienia wezwaniu.
Zgodnie z 182 kpk w postępowaniu karnym „osoba najbliższa dla oskarżonego ma prawo odmówić składania zeznań”. Prawo to nie ustaje mimo ustania małżeństwa lub przysposobienia. Do katalogu osób najbliższych należą: małżonek, wstępny, zstępny, rodzeństwo, powinowaty w tej samej linii lub stopniu, osoba pozostająca w stosunku przysposobienia oraz jej małżonek, a także osoba pozostająca we wspólnym pożyciu.
Wstępni i zstępni to rodzice, dziadkowie, dzieci, wnuki itd. Powinowaci to rodzina małżonka (jego rodzice, dziadkowie, dzieci, wnuki).
Dodatkowo uprawnienie do odmowy złożenia zeznań przysługuje świadkowi, który w innej toczącej się sprawie jest oskarżony o współudział w przestępstwie objętym postępowaniem, ale – co równie ważne – osobie pozostającej z oskarżonym w szczególnie bliskim stosunku osobistym (art. 185kpk)- ale tylko wtedy gdy osoba ta wnosi o zwolnienie (uprawdopodabniając jego istnienie).
Świadek będący osobą najbliższą może korzystać z prawa do odmowy składania zeznań także po złożeniu zeznań w postępowaniu przygotowawczym – wykorzystując swoje uprawnienie dopiero przed sądem pierwszej instancji, a w razie złożenia takiego oświadczenia, poprzednio złożone zeznania tego świadka nie mogą służyć za dowód i być odtworzone.
Podobnie w postępowaniu cywilnym – zgodnie z art. 261 kpc „nikt nie ma prawa odmówić zeznań w charakterze świadka, z wyjątkiem małżonków stron, ich wstępnych, zstępnych i rodzeństwa oraz powinowatych w tej samej linii lub stopniu, jak również osób pozostających ze stronami w stosunku przysposobienia. Prawo odmowy zeznań trwa po ustaniu małżeństwa lub rozwiązaniu stosunku przysposobienia. Jednakże odmowa zeznań nie jest dopuszczalna w sprawach o prawa stanu, z wyjątkiem spraw o rozwód”.
Od powyższego odróżnić należy:
– możliwość uchylenia się od odpowiedzi na poszczególne pytania np. w sytuacji gdyby odpowiedź miałaby narazić świadka lub osobę dla niego najbliższą na odpowiedzialność karną;
– zakaz przesłuchania w charakterze świadka określonych osób ze względu na tajemnicę, np. duchownego co do faktów o których dowiedział się na spowiedzi czy adwokata co do faktów, o których dowiedział się udzielając porady prawnej lub prowadząc sprawę;
Niemożność stawiennictwa na wezwanie Sądu w charakterze świadka częstokroć może być niemożliwa z przyczyn obiektywnych, przykładowo takich jak: choroba, kalectwo czy zbyt duża odległość miejsca zamieszkania świadka od siedziby Sądu wzywającego. Wówczas jednak – informując Sąd o takowej obiektywnej przyczynie niemożności zadośćuczynienia obowiązkowi – warto zwrócić się do Sądu z wnioskiem o przesłuchanie w miejscu zamieszkania z uwagi na chorobę czy kalectwo, bądź zwrócić się z wnioskiem o przesłuchanie w siedzibie Sądu właściwego ze względu na miejsce zamieszkania świadka. Oznacza to, że jeśli – jako mieszkańcy Bolesławca- otrzymamy wezwanie do stawiennictwa celem złożenia zeznań w sprawie toczącej się przed Sądem Rejonowym w Krakowie – mamy prawo domagać się przesłuchania w drodze pomocy prawnej – przed Sądem Rejonowym w Bolesławcu.
Świadkowi, który stawił się na wezwanie sądu przysługuje zwrot kosztów podróży, noclegu i utraconych zarobków lub dochodów związanych ze stawiennictwem w sądzie – w wysokości rzeczywiście poniesionych, racjonalnych i celowych kosztów.
Prawo do żądania powyższych należności służy osobie wezwanej w charakterze świadka, jeżeli się stawiła, choćby nie została przesłuchana. W wypadku gdy osoba uprawniona do otrzymania należności zostanie wezwana w charakterze świadka w kilku sprawach na ten sam dzień, przyznaje się jej powyższe należności tylko raz. Świadkowi, który zgłosił się bez wezwania sądu, należności przewidziane mogą być przyznane tylko w wypadku, jeżeli został przesłuchany przez sąd.
Powyższe zasady stosuje się odpowiednio do osoby towarzyszącej świadkowi, jeżeli świadek nie mógł stawić się na wezwanie sądu bez opieki tej osoby.
Zwrot wydatków, utraconego zarobku lub dochodu, wynagrodzenia i kosztów podróży przyznaje się na wniosek świadka złożony ustnie do protokołu rozprawy lub na piśmie, w terminie 3 dni od dnia zakończenia czynności z udziałem osoby uprawnionej do tych należności. Wniosek złożony po wskazanym terminie jest bezskuteczny.