Tekst: Barbara Glinkowska (Muzeum Ceramiki w Bolesławcu)
Fotografie: Grzegorz Matoryn (Proart)
Janina Bany-Kozłowska jest jedną z najbardziej uznanych projektantek bolesławieckiej ceramiki. Od ponad 40 lat kształtuje charakterystyczny dla miejscowej kamionki design – po mistrzowsku zespalając wielowiekową tradycję ze współcześnie obowiązującymi trendami w zakresie form i dekoracji. Zaprojektowała około półtora tysiąca form naczyń, które znalazły się w seryjnej produkcji, co stanowi około 96% aktualnej oferty Zakładów Ceramicznych „Bolesławiec” i decyduje o indywidualnym stylu wytwarzanej tu ceramiki.
Zestaw-„Alicja”-formy-J.-Bany-Kozłowska-szkliwa-K.-Stasik-1995-fot.-G.-Matoryn
Janina Bany-Kozłowska ukończyła Liceum Sztuk Plastycznych w Szczecinie. W latach 1968-1973 studiowała w Państwowej Wyższej Szkole Sztuk Plastycznych we Wrocławiu w pracowni doc. Haliny Olech, doc. Ireny Lipskiej-Zworskiej oraz doc. Rufina Kominka. Dyplom uzyskała w 1973 r. na Wydziale Projektowania Form Ceramiki i Szkła. W 1974 r. została zatrudniona na stanowisku projektanta w Bolesławieckich Zakładach Ceramicznych Przemysłu Terenowego (obecnie Zakłady Ceramiczne „Bolesławiec”), a od 1987 r. pełni funkcję głównego projektanta.
Zestaw obiadowy „Alicja”, formy J. Bany-Kozłowska, dekor D. Amborska, szkliwa: A. Stanek, P. Kubat, 2010, fot. G. Matoryn
Główną płaszczyznę twórczości stanowi dla Janiny Bany-Kozłowskiej projektowanie ceramicznych form użytkowych. W swojej pracy zawodowej kieruje się dewizą, że „projektować trzeba bezczasowo, szukając rozwiązań optymalnych, które połączą urodę naczynia z jego funkcją”. Dlatego projektowane przez nią od ponad 40 lat naczynia są przykładem, jak transponować tradycyjną formę do wymogów nowoczesnego designu. Niektóre naczynia są produkowane nieprzerwanie od 35 lat, co świadczy o klasycznym, nieprzemijającym, niemal uniwersalnym charakterze stworzonych przez nią form. Jak mawia sama artystka: „Ceramika to taki półszlachetny kamień, który nie powinien być oprawiany w srebro lub złoto, ale dobrze oszlifowany, wtedy błyszczy własnym blaskiem”. Jest to możliwe dzięki doskonałemu wyczuciu proporcji oraz mistrzowskiemu dopasowaniu dekoracji do tektoniki naczynia. Funkcjonalność naczynia jest dla Janiny Bany-Kozłowskiej priorytetem, a jego przeznaczenie determinuje formę. Harmonijnie ukształtowaną bryłę najlepiej zdobią szkliwa: monochromatyczne bądź odpowiednio zestawione kombinacje.
Zestaw „Myśliwski”, formy J. Bany-Kozłowska, szkliwa K. Stasik, lata 80. XX w., fot. G. Matoryn
Projektowanie ceramiki stołowej podlega modom, zmienia się w czasie, musi dostosować się do wymogów użytkowników oraz reżimu technologicznego. Pogodzenie tych wszystkich elementów jest trudne i wymaga od projektanta talentu, wiedzy z zakresu materiałoznawstwa, znajomości cyklu produkcyjnego oraz orientacji w aktualnych trendach. Mając na uwadze wszystkie te czynniki, J. Bany-Kozłowska projektuje serwisy obiadowe, kawowe i herbaciane wyróżniające się połączeniem klasycznej, czystej formy, często inspirowanej naturą i lokalną tradycją garncarską oraz harmonijnych proporcji. Wśród naczyń zaprojektowanych przez artystkę znajdują się zróżnicowane naczynia stołowe do całodziennego użytku.
Zestaw do kawy „Trójkąty”, formy J. Bany-Kozłowska, szkliwa K. Stasik, lata 80. XX w., fot. G. Matoryn
Charakterystyczny styl J. Bany-Kozłowskiej widoczny jest już w najwcześniejszych formach zaprojektowanych w latach 70. XX w. Artystka na pierwszym miejscu stawia formę, podkreśloną przez wyważoną, oszczędną dekorację, co sprawia, że projekt jest w swej wymowie artystycznej ponadczasowy. Jednym z najwcześniejszych jej projektów (1973 r.), będącym pracą dyplomową we wrocławskiej PWSSP, był serwis obiadowy opracowany dla Fabryki Porcelany „Krzysztof” w Wałbrzychu o kulistych formach, ozdobionych linearnym dekorem. Wśród wielu form w latach 70. XX w. artystka zaprojektowała też pokryty szaro-zielono-niebieskim szkliwem zestaw wazonów o wysokich rozchylonych szyjach, których różnej wysokości brzuśce mają kształt walca dookolnie poziomo przewężonego w środkowej partii.
Zestaw regionalny „Bartek”, formy J. Bany-Kozłowska, szkliwa K. Stasik, 1996, fot. G. Matoryn
Zamiłowanie do „czystej formy” pozostało wizytówką twórczości artystki. Lata 80. XX w. to silnie zgeometryzowane, minimalistyczne formy dekorowane monochromatycznymi szkliwami lub cieniowanym natryskiem. W tym okresie powstały kultowe dziś serwisy: „Ami”, „Trójkąty”, czy serwis „Myśliwski”. Serwisy do herbaty i kawy „Ami”, oparte na formie walca o wyrazistych, masywnych kształtach, utrzymane w jednorodnej kolorystyce o barwach od beżowej, piaskowej, cynamonowej po ciemnoczekoladowy brąz są apoteozą funkcjonalności i kunsztu ceramika. W tym samym czasie J. Bany-Kozłowska zaprojektowała serwis kawowy „Trójkąty”, składający się ze zbudowanych w oparciu o formę trójkąta minimalistycznych brył: dzbanka, cukiernicy, mlecznika i filiżanek oraz spodków i talerzyków deserowych. Powstały również uzupełniające zestawy utrzymanych w tej samej stylistyce pojemników i miseczek różnych wielkości. Serwis produkowany był w dekoracjach stempelkowych oraz w półmatowym szkliwie brązowym.
Garnki hermetyczne, formy J. Bany-Kozłowska, szkliwa K. Stasik, po 1998, ZC „Bolesławiec”, fot. G. Matoryn
W zbiorach bolesławieckiego Muzeum znajdują się serwisy w unikatowych dekoracjach, zaprojektowanych przez artystkę na potrzeby wystawiennicze Zakładów Ceramicznych „Bolesławiec”, pokryte półtransparentnym błyszczącym szkliwem o głębokiej zielonej barwie oraz dekorowane natryskowo błękitną farbą. Również w latach 80. XX w. powstał obiadowy serwis „Myśliwski” obejmujący wazę, bulionówki i miseczki w kilku wielkościach. Zestaw o organicznych kulistych i owoidalnych miękkich formach charakteryzuje dookolne poziome rowkowanie ścianek oraz niewielkie łukowe uchwyty.
Zestaw do herbaty, formy J. Bany-Kozłowska, dekor D. Amborska, szkliwa: A. Stanek, P. Kubat, 2009, fot. G. Matoryn
Na początku lat 90. XX w. J. Bany-Kozłowska zaprojektowała serwis kawowy „Topaz” o zdecydowanej, wyraźnie dynamicznej linii z charakterystycznymi trapezowymi uchwytami. Tektonikę naczyń zestawu podkreślono matowym zielonkawo-szarym szkliwem. Pomimo, że projekt został nagrodzony podczas V Międzynarodowych Triennale Ceramiki w Sopocie (1991 r.), nie został wdrożony do seryjnej produkcji. Około połowy lat 90. XX w. artystka przygotowała kolejne serwisy. Do produkcji trafiły „Alicja” (1995 r.) i „Bartek” (1996 r.) – komplety o łagodnych, miękkich liniach – masywne u dołu i zwężające się ku górze.
Zestaw do kawy „Ptak”, formy J. Bany-Kozłowska, dekoracja M. Pietruszka, E. Pięta, 2009, fot. G. Matoryn
Zestawy do herbaty i kawy „Alicja” o eleganckich formach stanowią przykład bliższy klasycznemu wzornictwu, ale z charakterystycznym dla projektantki podkreśleniem miękkości i organiczności brył. Serwisy te produkowane były w kombinacjach barwnych szkliw, zdobione angobą przy użyciu rożka, a obecnie w kilkudziesięciu dekoracjach stempelkowych. Zestaw regionalny „Bartek”, w skład którego weszły: bigośnice, dwojaki, jedynaki, miski oraz brytfanny, półmiski i talerze różnej wielkości, swoją genezą sięga do prostych, tradycyjnych gospodarczych naczyń. Zestaw ten został nagrodzony na Międzynarodowych Targach Poznańskich DOMEXPO’96.
Zestaw obiadowy „Ptak”, formy J. Bany-Kozłowska, dekoracja E. Pięta, 2010, fot. G. Matoryn
Po 2000 r. J. Bany-Kozłowska zaprojektowała serwisy obiadowe, kawowe i herbaciane, noszące wspólną nazwę „Ptak”, z charakterystycznym uchwytem pokrywek w kształcie stylizowanego ptaka. Bryła form pozostaje owoidalna, naczynia są jednak smuklejsze i delikatniejsze, niż te z lat 90. XX w. Serwisy „Ptak” są produkowane w różnorodnych dekoracjach stempelkowych. W 2009 r. powstał serwis do herbaty „Ania” (zdjęcie nad tekstem), nawiązujący kształtem spodków, talerzyków i uchwytów naczyń do motywów kwiatowych. Dzięki wprowadzeniu linii falistej serwis nabiera lekkości, a zestawiony z jednolitym ciemnym błyszczącym granatowym szkliwem stanowi wspaniały przykład mistrzowskiej swobody traktowania formy i dekoru.
Wazony, formy J. Bany-Kozłowska, lata. 70. XX w., fot. G. Matoryn
Prace J. Bany-Kozłowskiej zostały zaprezentowane na 10 wystawach indywidualnych w Warszawie, Łodzi, Koszalinie, Jeleniej Górze oraz Bolesławcu na przestrzeni lat 1977-2015. Nie sposób wymienić wszystkich zbiorowych wystaw i targów, podczas których prezentowane były prace artystki. Wśród najważniejszych należy z całą pewnością wymienić: „Prezentacje Twórcze” (Muzeum Architektury we Wrocławiu, 1975 r.), Biennale Ceramiki Polskiej (Wałbrzych, 1983 r., 1985 r.), „Kamionka Bolesławiecka”(BWA Poznań, 1984 r.), Biennale Ceramiki Artystycznej (Wałbrzych, 1987 r.), „Polska Ceramika Współczesna” (IWP w Warszawie, 1990 r.), „Made In Bolesławiec. Użyteczność i sztuka w kamionce zaklęte” (Muzeum Historii Katowic, Katowice, 2004 r.) oraz „Wiecznie Młode – Polski Vintage” (IWP Warszawa, Galeria „Design” Wrocław, „Arsenał Sztuki” w Kijowie, 2007 r.). Prace artystki były prezentowane także poza granicami kraju w: Berlinie, Lipsku, Pradze, Karlovych Varach, Budapeszcie, Sofii, Dreźnie, Wiedniu i Bornholmie, Poitiers, Nowym Jorku oraz Miami Beach.
Komplet misek, formy J. Bany-Kozłowska, szkliwa: A. Stanek, P. Kubat, 2011, fot. G. Matoryn
Prace artystki znajdują się obecnie w zbiorach: Muzeów Narodowych w Warszawie, Krakowie i Wrocławiu, Muzeum Ceramiki w Bolesławcu, Muzeum Regionalnego w Sanoku, Centrum Sztuki – Zamek Książ, Keramikmuseum Westerwald w Höhr-Grenzhausen (Niemcy) oraz w kolekcjach prywatnych w kraju i za granicą.
J. Bany-Kozłowska jest laureatką wielu nagród i odznaczeń. Do najważniejszych należą: „Wzór Roku 1983” (nagroda Centrali Handlu Zagranicznego „Minex” na Międzynarodowych Targach Poznańskich, 1983 r.), I nagroda Zrzeszenia Producentów Ceramiki w Wałbrzychu (1983 r., 1985 r.), II nagroda Ogólnopolskiego Biennale Ceramiki Artystycznej w Wałbrzychu (1987 r.), „Wzór Roku 1996” nagroda Ministra Gospodarki (wyboru dokonano spośród wyrobów odznaczonych przez IWP znakiem „Dobry Wzór ‘96”), „Dobry Wzór” (Instytut Wzornictwa Przemysłowego, Warszawa, 1996 r., 1999 r., 2000 r., 2001 r., 2005 r.), Złoty Medal Międzynarodowych Targów Poznańskich (1996 r., 1999 r.), Dolnośląski Klucz Sukcesu (dla Zakładów Ceramicznych „Bolesławiec”, Legnica, 2002 r.), „Hit Polish Produkt 2005” (nagroda przyznana przez Polish American Chaber of Commerce w Chicago, 2005 r.), „Najlepszy Produkt EuroGastro 2013” na XVII Międzynarodowych Targach Gastronomicznych (Warszawa, 2013 r.).
Zestaw pojemników, formy i dekoracja J. Bany-Kozłowska, 2000, fot. G. Matoryn
Za swoją pracę zawodową, wkład w kreowanie polskiego designu oraz promowanie rodzimego wzornictwa została odznaczona Srebrnym Krzyżem Zasługi (1986 r.) oraz srebrnym medalem Zasłużony Kulturze Gloria Artis, nadawanym przez Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego (2015 r.). Jej zaangażowanie w promocję i rozwój lokalnej produkcji zostało docenione również w samym Bolesławcu. W 2014 r. otrzymała Nagrodę Honorową Prezydenta Miasta za Promocję Miasta Bolesławiec, a w roku 2015 tytuł Honorowego Obywatela Miasta Bolesławiec. Jej nazwisko wraz z odciskiem dłoni znalazło się również w Alei Wielkich Ceramików Bolesławca.
Zestaw-„Alicja”-formy-J.-Bany-Kozłowska-szkliwa-K.-Stasik-1995-fot.-G.-Matoryn.
Przy tak wielkim dorobku i uznaniu Janina Bany-Kozłowska pozostaje niebywale skromną osobą. Jest powszechnienie lubiana i szanowana, a jej gotowość do dzielenia się wiedzą i doświadczeniem znana jest w całym środowisku ceramików. Projektując kolejne formy tworzy unikalny i niepowtarzalny design bolesławieckiej kamionki XX wieku. W swojej pracy poszukuje nadal formy doskonałej, zrównoważonej i harmonijnej, inspirowanej pięknem natury i ponadczasowej.
J. Bany-Kozłowska – odznaczona srebrnym medalem Zasłużony Kulturze Gloria Artis, 2015, archiwum Zakładów Ceramicznych „Bolesławiec”
Powyższy tekst był opublikowany w numerze 2/2016 dwumiesięcznika „Szkło i Ceramika„.
