Przemiany architektoniczne bolesławieckiego teatru do początku XX wieku

Teatr przed 1884

W miejscu, w którym znajduje się bolesławiecki teatr, pierwotnie mieścił się arsenał, stanowiący zaplecze militarne 3 batalionu 6 regimentu Landwehry, stacjonującego wówczas w mieście. Budynek arsenału wzniesiono w l. 1822-1823 według planów oraz pod nadzorem mistrza murarskiego Leitnera. Obiekt usytuowany był na terenie międzymurza, a jego elewacja południowa przylegała bezpośrednio do miejskich umocnień.

W 1843 r. miasto zakupiło za kwotę 2146 talarów należący do wojska grunt wraz z zabudowaniami, które przeznaczono na cele publiczne. W 1845 r. mieścił się tu kościół katolicki, w 1848 r. w budynku powstała szkoła, w 1850 r. miasto zdecydowało o stworzeniu tu miejskiej sali zebrań.

W 1855 r. złożono pierwszy wniosek o zaadaptowanie dawnego arsenału na teatr. Uchwałę w tej sprawie podjęto 2 lata później. Plany przebudowy wykonał prawdopodobnie Richard Schiller, późniejszy architekt Rejencji Legnickiej. Prostopadłościenna bryła teatru, nakrytego dwuspadowym dachem odznaczała się dużą prostotą. Pewne urozmaicenie stanowił jedynie dwuosiowy ryzalit fasady o ozdobnym charakterze, którego główną dekorację stanowiły arkady o półokrągłym wykroju, utrzymane w stylistyce Rundbogenstilu. W przyziemiu zastosowano je jako obramienie głównego wejścia do teatru, w pierwszej kondygnacji zaś dla zaakcentowania drzwi, prowadzących na niewielki, osłonięty ażurową balustradą balkon, wsparty na konsolach. Motyw podwójnych okrągłych łuków pełnych powtórzono również w partii zwieńczenia. W bocznych częściach fasady, ujmujących ryzalit zastosowano proste obramienia okienne. Podobne motywy architektoniczne można zaobserwować w wielu gmachach teatrów, wznoszonych na terenie ówczesnych Prus – we Frankfurcie nad Odrą, w Görlitz oraz wzniesionym przez Karla Ferdynanda Langhansa teatrze w Legnicy, w którym jednak nawiązanie do Rundbogenstilu jest bardziej wyraźne i jednoznaczne, niż w przypadku bolesławieckiego teatru.

Wnętrze teatru, lata 20 XX w.

W planie wyraźnie wyróżniały się trzy części – niewielki westybul, widownię oraz scenę. W westybulu, na parterze usytuowano recepcję, ponad którą znajdowała się restauracja. Z westybulu na widownię prowadziły kilkustopniowe schody, na dwie kondygnacje balkonów zaś kręte klatki schodowe, usytuowane symetrycznie po bokach. Plan amfiteatralnej widowni, usytuowanej w przyziemiu był oparty na rzucie litery „u”. Scena miała wymiary około 10×7 m. Ujmowały ją po bokach pilastry, górna partia zaś była zamknięta łukiem. Dekorację sceny wykonał malarz Schreiter z Wrocławia. Wystrój widowni był prosty i skromny. Pełne balustrady balkonów zostały ozdobione prostokątnymi płycinami w kolorze białym i szarym, które wykończone zostały złotymi profilami. Tylne ściany balkonów pierwszej kondygnacji pokryto czerwoną tapetą. Sufit oraz pozostałe ściany pozbawione były dekoracji.

Podczas przebudowy zadbano także o otoczenie gmachu. W roku 1857 przed budynkiem utworzono założenie ogrodowe i wzniesiono fontannę z piaskowca o prostych, eleganckich formach, którą otoczono kwiatami i niskimi roślinami sezonowymi. W 1858 r. usunięto resztki murów obronnych, odsłaniając i eksponując bryłę teatru. Teatr wraz z otoczeniem został włączony w obręb kształtujących się plant miejskich.

W roku 1881, w związku z pożarami teatrów w Nicei i Wiedniu zaostrzono przepisy przeciwpożarowe dotyczące teatrów, oper oraz innych tego typu budowli użyteczności publicznej. Bolesławiecki teatr nie spełniał nowych, surowych wymogów bezpieczeństwa i w 1882 r. został zamknięty. W l. 1885-1886 teatr przebudowano. Zmieniono i urozmaicono jego bryłę, przebudowano wnętrze i dostosowano je do nowych przepisów.

Wnętrze teatru, lata 20 XX w.

Prace prowadził architekt W. Döricha pod nadzorem Richarda Schillera. Ze źródeł wynika, że plany przebudowy teatru pojawiły się już wcześniej. W 1879 r. W. Dörich miał stworzyć pierwszy projekt, w 1881 zaś drugi. W 1884 r. również radca budowlany Fischer, jako reprezentant miejskiego urzędu budowlanego, przedstawił plan przebudowy teatru.

W roku 1884 przystąpiono do prac przygotowawczych. Koszt przebudowy wyceniono na 40 000 marek. Rada miasta zadecydowała o przekazaniu na ten cel nadwyżki z miejskiej kasy oszczędności, w wysokości 18 000 marek. Decyzję tę radni przegłosowali stosunkiem głosów 19:13. Prace rozpoczęto wiosną 1885 r.

Istniejący budynek zburzono do murów obwodowych, zachowując ściany boczne oraz fasadę z balkonem. W znacznej mierze zmieniono bryłę oraz wnętrze teatru. Przebudowa objęła głównie partię sceny, którą znacznie powiększono i poszerzono. Pracami w tej partii zajmował się wykwalifikowany architekt scen Menage z Berlina. Po obu stronach sceny utworzono szereg pomieszczeń technicznych oraz garderoby i rekwizytornię. Wprowadzono również nowoczesne urządzenia techniczne. W tym celu podwyższono partię sceny i nakryto osobnym dachem, tworząc nadscenie wyodrębnione w bryle budynku. Zmodernizowano także widownię, która mogła od tej chwili pomieścić nawet 550 osób. Zachowano dwukondygnacyjny układ balkonów. Od strony północnej i południowej wzniesiono jednak boczne skrzydła, mieszczące klatki schodowe, wiodące na balkony. W całym budynku wprowadzono również ogrzewanie.

Gmach teatru otrzymał klasycyzującą formę dekoracji. W elewacjach zastosowano również neorenesansowy detal – pilastry oraz zwieńczenia okienne. Bryła została znacznie urozmaicona i rozczłonkowana poprzez wywyższenie części scenicznej oraz wprowadzenie skrzydeł, których ryzality nakryto osobnymi dachami.

Przebudowa teatru, 1885.

Elewacje w przyziemiu pokryto boniowaniem. Dawną fasadę z charakterystycznymi podwójnymi oknami o półokrągłym wykroju włączono w obręb nowej. Nad oknami wprowadzono jednak trójkątne naczółki. Podziały pionowe podkreślono zdwojonymi pilastrami. Fasadę zwieńczono trójkątnym naczółkiem z akroterionami. Taka dekoracja podkreśliła majestat budowli oraz nadała jej powagę i monumentalny charakter.

Przebudowa pochłonęła łącznie prawie 49 000 marek. Teatr ponownie uruchomiono 3 X 1886 r.

W kolejnych latach dokonano drobnych zmian technicznych. W 1893 r. w teatrze zainstalowano żelazną kurtynę, w 1910 r. zaś zamontowano oświetlenie elektryczne. W 1913 r. pod kierunkiem Ernsta Balzera przeprowadzona została przebudowa teatru, której celem było polepszenie komfortu widzów oraz aktorów teatru. W budynku zainstalowano ogrzewanie. Rozbudowano również partię zascenia, dzięki czemu zyskano dodatkowe pomieszczenia na przechowywanie rekwizytów, strojów i dekoracji teatralnych.

Agata Bojanowska, Muzeum Ceramiki w Bolesławcu

FOTOGRAFIE Z ARCHIWUM MUZEUM CERAMIKI W BOLESŁAWCU: